Przesłuchanie dziecka w polskim procesie karnym

Dopuszczalność przesłuchania dziecka w charakterze świadka w procesie karnym wynika zarówno z przepisów, literatury, jak i orzecznictwa. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego znajdują się przepisy, które expressis verbis traktują o możliwości przesłuchania dziecka. Na przykład zgodnie z art. 171 § 3 k.p.k., jeżeli osoba nie ukończyła 18 lat, czynności z jej udziałem powinny być, w miarę możliwości, przeprowadzone w obecności przedstawiciela ustawowego lub faktycznego opiekuna lub osoby pełnoletniej wskazanej przez osobę przesłuchiwaną, chyba że dobro postępowania stoi temu na przeszkodzie lub sprzeciwia się temu osoba przesłuchiwana. Przepisami, które także stanowią o tej materii są: art. 189 pkt 1 k.p.k. (nie odbiera się przyrzeczenia od osób, które nie ukończyły 17 lat) czy art. 185a k.p.k. (przesłuchanie w charakterze świadka małoletniego pokrzywdzonego przestępstwem z użyciem przemocy lub groźby jej użycia, a także przestępstwem z rozdziału XXIII, XXV i XXVI Kodeksu karnego).     
Jeżeli w Kodeksie postępowania karnego brak jest przepisów ustanawiających granicę wieku, od której uzależniona jest możliwość przesłuchania osoby w charakterze świadka, to organ procesowy przy podejmowaniu decyzji co do zasadności wezwania dziecka w charakterze świadka nie może stosować wieku dziecka jako wyłącznego kryterium dopuszczalności przesłuchania małoletniego, ale powinien brać także pod uwagę posiadanie przez małoletniego zdolności do przyswajania i odtwarzania spostrzeżeń, czyli ogółu cech pozwalających na zarejestrowanie w świadomości określonych okoliczności, prawidłowego ich odtworzenia i zakomunikowania organowi procesowemu.
W polskim procesie karnym wyróżnia się dwa tryby przesłuchania małoletniego – zwykły i ochronny. Tryb zwykły wynika z art. 177 k.p.k. i w modelowym ujęciu polega na tym, że dziecko jest przesłuchiwane tak jak osoba dorosła, to znaczy w postępowaniu przygotowawczym – przez prowadzącego to postępowanie, np. na posterunku policji lub w siedzibie jednostki prokuratury, natomiast w postępowaniu jurysdykcyjnym – na sali rozpraw przez sąd. W takiej czynności mogą wziąć udział: strony, czyli także podejrzany/oskarżony, obrońca, pełnomocnik oraz biegły. Przesłuchanie takie powinno być w miarę możliwości przeprowadzone w obecności przedstawiciela ustawowego lub faktycznego opiekuna lub osoby pełnoletniej wskazanej przez osobę przesłuchiwaną, chyba że dobro postępowania stoi temu na przeszkodzie lub sprzeciwia się temu osoba przesłuchiwana (art. 171 § 3 k.p.k.). Ten tryb przesłuchania będzie miał zastosowanie wobec małoletniego świadka wówczas, gdy nie zachodzą przesłanki przesłuchania go w trybie ochronnym, o którym mówią przepisy art. 185a–185d k.p.k. i którego zadaniem jest zapobieżenie doświadczeniu wtórnej wiktymizacji przez osobę przesłuchiwaną w procesie karnym oraz minimalizowanie dysproporcji między przesłuchiwanym a przesłuchującym. Przesłuchanie w trybie ochronnym może być zastosowane w odniesieniu do małoletniego pokrzywdzonego przestępstwem lub małoletniego świadka przestępstwa popełnionego z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej, lub określonym w rozdziałach XXIII, XXV i XXVI Kodeksu karnego, jeżeli małoletni w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat i jedynie wówczas, gdy zeznania pokrzywdzonego mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy i tylko raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania lub w razie uwzględnienia wniosku dowodowego oskarżonego, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego (art. 185a § 1 k.p.k.). 
Niezależnie od trybu przesłuchania, małoletniemu podczas przesłuchania przysługuje prawo do odmowy składania zeznań, prawo do odmowy odpowiedzi na pytania, prawo żądania zwolnienia ze składania zeznań w sytuacji szczególnie bliskiego stosunku z oskarżonym, prawo przygotowania się do udziału w przesłuchaniu, prawo do ochrony przed wtórną wiktymizacją, prawo do odmowy poddania się oględzinom i badaniom oraz prawo do żądania wyłączenia jawności rozprawy na czas przesłuchania. Natomiast obowiązkami małoletniego świadka związanymi z przesłuchaniem są: obowiązek stawiennictwa, obowiązek pozostawania do dyspozycji organu procesowego, obowiązek składania zeznań i mówienia prawdy oraz obowiązek poddania się oględzinom i badaniom.    Każde dziecko jest inne i cechuje się odmienną wrażliwością oraz reakcją na zadawane pytania, dlatego trudno jest wskazać jeden konkretny i powtarzalny model prowadzenia przesłuchania dziecka. Organ procesowy powinien przygotować przesłuchanie, w tym opracować plan przesłuchania, dobrać czas i miejsce przesłuchania do wieku, stanu zdrowia, właściwości i warunków osobistych małoletniego, a także zapoznać się z materiałami sprawy. Od momentu spotkania z dzieckiem przesłuchujący powinien podejmować działania zmierzające do uchronienia małoletniego przed wtórną wiktymizacją i próbować stworzyć przyjemną, bezpieczną atmosferę, okazując mu akceptację i zrozumienie. W rozmowie z dzieckiem należy wyrażać zainteresowanie jego słowami oraz zwracać się do niego, używając imienia, lub w formie, którą ono lubi, a także zachowywać kontakt wzrokowy, lecz bez nadmiernego, nieustannego obserwowania. Osoba przesłuchująca w rozmowie z małoletnim powinna mówić powoli, wyraźnie i spokojnym głosem, wystrzegając się używania zwrotów prawniczych. W związku z tym przesłuchujący powinien formułować zdania nie tylko w sposób zrozumiały, ale również informować małoletniego, że w sytuacji gdy czegoś nie zrozumiał, może o to zapytać. W sytuacji gdy dziecko posługuje się określoną terminologią, nawet jeżeli są to zwroty niecenzuralne na określenie np. części ciała, przesłuchujący nie może pouczać dziecka, że „to brzydkie słowa i nie wolno tak mówić”. Podczas przesłuchania nie powinno się przerywać dziecku, nawet jeśli odbiega od tematu, ponieważ przerwanie jego wypowiedzi oznaczałoby, że przesłuchujący nie chce słuchać o jego przeżyciach, a małoletni nie będzie chciał dalej opowiadać o zdarzeniu.