Co to jest lęk i czy zawsze jest wrogiem dziecka?
Lęk – choć naturalny – jest nieprzyjemnym stanem, którego dominującą cechą jest odczuwanie silnego zagrożenia, stresu i obaw przed niebudzącym rzeczywistego zagrożenia źródłem (obiektem). Jest to więc stan emocjonalny powiązany z przewidywaniem nadchodzącego niebezpieczeństwa. To proces wewnętrzny. Niepokój wywołuje już sama myśl o kontakcie z bodźcem, a nie bezpośredni z nim kontakt, zagrożenie czy ból. Przeżywanie tego nastroju motywuje do podejmowania reakcji unikania sytuacji mogących spotęgować uczucie lęku. Bardzo ważne jest zrozumienie różnicy między strachem a lękiem. Strach pojawia się na skutek wystąpienia konkretnego zagrożenia, natomiast lęk to nieokreślony niepokój wewnętrzny, który pojawia się bez bodźca (np. lęk przed wystąpieniami publicznymi).
Czy lęk zawsze jest niekorzystny? Z badań naukowych wynika, że to właśnie niepokój, obawy i lęki wywołują u człowieka odruch hamowania i poszukiwania bezpiecznych rozwiązań. Można powiedzieć, że jest to swego rodzaju drogowskaz i ostrzeżenie, dzięki któremu myślimy racjonalnie. Przykładowo, lęk przed wypadkiem sprawia, że redukujemy prędkość na autostradzie. Obawy przed niezdanym egzaminem i związanymi z tym konsekwencjami motywują do działania i pracy, a lęk przed upadkiem z wysokości w górach sprawia, że kupujemy odpowiedni sprzęt górski i decydujemy się na bezpieczne trasy podczas wspinaczki. O tym właśnie mówi prawo Yerkesa-Dodsona. Dwóch wybitnych psychologów udowodniło, że zbyt intensywny i długotrwały lęk paraliżuje zachowanie człowieka, ale krótkotrwałe stany lękowe o umiarkowanym natężeniu działają motywująco.
Kiedy mówimy o zaburzeniach lękowych u dzieci?
Statystyki są w tej kwestii nieubłagane i trudne do zaakceptowania, zwłaszcza że dotyczą problemów i chorób dotykających najmłodszych w społeczeństwie. Jednak to właśnie liczby najlepiej obrazują skalę problemu i potęgują czujność u opiekunów dzieci. Ostatnie lata były trudne dla każdego z nas. Zaburzone poczucie bezpieczeństwa rodziny, izolacja, ograniczenie kontaktów towarzyskich do minimum oraz przejście na nauczanie w trybie zdalnym – wszystkie te czynniki bez wątpienia wpłynęły na stan psychiczny młodego pokolenia. Według statystyk stany lękowe i fobie mogą dotykać aż miliona dzieci w Polsce. Niestety, skala tego problemu z roku na rok rośnie.
Wbrew pozorom nie jest to zaburzenie łatwe do zauważenia. Rodzicom często trudno rozpoznać, czy nawracające u dziecka lęki pełnią naturalną funkcję psychofizjologiczną, czy też są dużym zagrożeniem dla potomka. Jak odróżnić niepokój od lęku? Aby uniknąć błędnej interpretacji rozwoju dziecka, warto poszerzyć wiedzę z tego zakresu i poznać typowe objawy omawianego zaburzenia.
Stany lękowe u dzieci – objawy i rodzaje
O lęku jako zjawisku patologicznym można mówić wtedy, gdy u dziecka występuje korelacja objawów fizycznych, psychicznych i poznawczych o różnym stopniu nasilenia.
Charakterystyczne objawy zaburzeń lękowych u dzieci:
- nasilone, długo trwające i często nawracające stany lękowe nieproporcjonalne do bodźca (okoliczności),
- lęki i fobie, które są wywoływane neutralnymi bodźcami, przy czym bodźce te najczęściej nie stanowią zagrożenia w codziennym życiu (np. lęk uogólniony, fobia społeczna z towarzyszącym jej mutyzmem wybiórczym, lęk separacyjny, fobia szkolna),
- nieadekwatna reakcja emocjonalna na daną sytuację,
- natrętne myśli,
- trudny do uzasadnienia niepokój charakteryzujący się dużą uporczywością,
- problemy z koncentracją i skupieniem oraz kłopoty z pamięcią,
- poczucie utraty kontroli nad emocjami z towarzyszącymi mu objawami somatycznymi (np. ból i zawroty głowy, trudności ze złapaniem oddechu, duszności, bóle brzucha, biegunki, mdłości i wymioty, pocenie się, drżenie rąk lub całego ciała, zaburzenia mowy, nieregularne bicie serca, ucisk w gardle, odrętwienie, uderzenia gorąca),
- problemy ze snem (koszmary senne, bezsenność, moczenie mimowolne),
- zaburzenia codziennego funkcjonowania (np. lęk przed wejściem do klasy, lęk przed rozmową z innymi, lęk przed byciem w centrum uwagi),
- czynności natrętne (kompulsje), tiki, obgryzanie paznokci, ssanie kciuka,
- zaburzenia łaknienia (np. brak apetytu),
- widoczne zmiany w zachowaniu dziecka (np. wybuchy agresji),
- wyraźny zanik przeżywania i okazywania radości i zadowolenia, apatia, wycofanie i brak chęci do podejmowania działań,
- poczucie osamotnienia, braku zrozumienia i poczucie utraty bezpieczeństwa.
Zaburzenia lękowe u dzieci – przyczyny
Szukając przyczyn patologicznych lęków u dzieci, należy wziąć pod uwagę zarówno czynniki biologiczne i genetyczne, jak i środowiskowe.
Wśród najczęściej występujących przyczyn można wymienić następujące:
- zaburzona równowaga neuroprzekaźników w mózgu,
- nieprawidłowa budowa anatomiczna mózgu,
- zaburzenia lękowe, fobie i inne zaburzenia psychiczne u rodzica dziecka,
- naśladownictwo i przejmowanie niewłaściwych wzorców lękowych od opiekunów,
- silne działanie czynników stresogennych,
- nieprawidłowe (destrukcyjne) metody wychowawcze i brak poczucia bezpieczeństwa ze strony rodziców,
- doświadczanie przemocy domowej
- i/lub szkolnej (np. ze strony rówieśników),
- uzależnienia opiekunów,
- traumatyczne doświadczenia (np. molestowanie seksualne, choroba i/lub śmierć rodzica),
- nagłe, istotne zmiany w życiu dziecka (np. przeprowadzka za granicę, zmiana szkoły, długi pobyt w szpitalu, rozpoczęcie edukacji przedszkolnej).
Diagnoza i terapia zaburzeń lękowych u dzieci
Diagnoza zaburzeń lękowych u dzieci w wieku przedszkolnym lub szkolnym oparta jest głównie na działaniu psychoterapeutycznym lub psychologicznym. Niestety, zaburzenia lękowe u dzieci doskonale maskują się pod postacią chorób somatycznych. Oznacza to, że zanim rodzic zgłosi się z dzieckiem do właściwego specjalisty, bardzo często w pierwszej kolejności kieruje swoje kroki do lekarza rodzinnego. Wówczas diagnoza stawiana jest jedynie na podstawie wyników podstawowych badań laboratoryjnych i zgłoszonych dolegliwości fizycznych (np. bólu brzucha).
Terapia dzieci z zaburzeniami lękowymi w połączeniu z farmakoterapią stanowi bez wątpienia najlepszy kierunek działań. Dojście do prawdziwych przyczyn powstania zaburzenia to jeden z ważniejszych elementów spotkań ze specjalistą. Nie jest to proces krótkotrwały, a spotkania wymagają zaangażowania każdej ze stron (również opiekunów dziecka). Przy wykorzystaniu odpowiednich metod, dostosowanych do wieku i rozwoju dziecka (np. bajkoterapii), psychoterapeuta wspólnie z małym pacjentem wypracowuje indywidualne metody radzenia sobie z lękiem. Jest to skuteczny sposób na uporanie się z uporczywym lękiem i zmniejszenie ryzyka nawrotów.
